Яна Латушка: «Ужо тры гады я не размаўляю з мамай па ейнай ініцыятыве».

Яе імя доўгі час было ў цені бацькі — Паўла Латушкі, былога міністра культуры і лідара Народнага антыкрызіснага ўпраўлення. Але сёння Яна Латушка кажа ад свайго імя і ідзе па ўласным шляху — у мінулым годзе прайшла ў Каардынацыйную раду, актыўна ўдзельнічае ў беларускай эмігранцкай палітыцы, будуе сваю кар’еру і спявае ў фолк-гурце «Прымакі».

Яне Латушка 30 год, яны жыве ў Польшчы. У 2024 годзе прайшла ў Каардынацыйную раду ад кааліцыі «Каманда Латушкі» і «Рух «За Свабоду»». Мае тры вышэйшыя адукацыі: менеджар-эканаміст (БДУ), магістарка юрыспрудэнцыі (Беластоцкі ўніверсітэт) і магістырка кіравання (Беластоцкая вышэйшая школа фінансаў і кіравання).

«Гэта парламент, да якога мы мусім імкнуцца ў новай Беларусі»

— Шматлікія беларусы дагэтуль не разумеюць, што такое Каардынацыйная рада. Як вы патлумачыце ейныя задачы «на пальцах»?

— Каардынацыйная рада — гэта, як прызнаў Сенат Польшчы, парламент у эміграцыі. І толькі ўявіце, наколькі складаная гэтая місія: з аднаго боку — прадстаўляць інтарэсы беларусаў як унутры краіны, гэтак і за ейнымі межамі, не маючы пры гэтым ані рэальных паўнамоцтваў, ані фінансавых рэсурсаў. Але, нягледзячы на ўсё гэта, рада працягвае працаваць у інтарэсах нашай краіны — за кожнага беларуса і кожную беларуску.

Гэта і ёсць парламент, да якога мы мусім імкнуцца ў новай Беларусі. Дэлегаты, абраныя на канкурэнтнай падставе, са сваёй пазіцыяй, са сваімі праграмамі. Менавіта такую карціну, я веру, мы ўсе хочам бачыць у будучай дэмакратычнай Беларусі.

Пра задачы «на пальцах»: прадстаўляць інтарэсы Беларусі і беларусаў. Адстойваць правы і голас кожнага. Дамагацца вынікаў — праз кантакты, сустрэчы. Верагодна, гэта будзе маленькі крок альбо вялікае дасягненне. Гэта складана, але менавіта ў гэтым і ёсць нашая задача.

Каардынацыйная рада — гэта альтэрнатыва незаконнай улады ў Беларусі. Менавіта таму рэжым змагаецца з намі. Менавіта таму супраць кожнага з нас — і супраць мяне ў тым ліку — распачатыя крымінальныя справы. У нас канфіскуюць маёмасць, ціснуць на тых, хто працягвае барацьбу.

— Што асабіста вы робіце як сябра КР? Як выглядае ваш звычайны «працоўны дзень» у радзе?

— Па-першае, у будні дні я знаходжуся на сваёй асноўнай працы, якая не звязаная з палітыкай. Сяброўства ў Каардынацыйнай радзе — гэта валанцёрства, дзе я не атрымліваю аплаты. Я стараюся прымаць удзел ва ўсіх паседжаннях, была ініцыятаркай шэрагу рэзалюцыяў. Абмеркаванне ключавых пытанняў адбываецца як на агульных паседжаннях, гэтак і ўнутры нашай фракцыі. Мы стараемся выпрацаваць агульны падыход — падтрымлівае тое ці іншае рашэнне нашая фракцыя ў КС.

Пры гэтым кожны дэлегат мае права галасаваць самастойна. Кожны можа галасаваць па сваім перакананні. Але зазвычай у нас атрымліваецца прыйсці да агульнай пазіцыі.

— Што КР рэальна можна зрабіць для беларусаў, якія жывуць унутры краіны? І ці робіць?

— Сёння беларусы ўнутры краіны пазбаўленыя магчымасці публічна адстойваць сваю пазіцыю. Больш за тое, нават непублічнае выказванне меркавання звязанае з каласальнымі рызыкамі — затрыманнямі, арыштамі, турмамі. Менавіта таму ў нас тут (нягледзячы на аграмадны ціск, крымінальныя справы, пераслед блізкіх сябраў Каардынацыйнай рады і іншых актывістаў), усё яшчэ ёсць магчымасць адстойваць праблемы і дзейнічаць.

Мы лічым вельмі важным не дапусціць пераўтварэння Беларусі ў Паўночную Карэю. Важна, каб беларусам выдавалі больш візаў у Еўропу. Выступаем за адкрыццё памежных пераходаў.

Мы хочам, каб існавалі праграмы падтрымкі беларускай культуры і адукацыі. Каб захоўвалася і развівалася незалежная журналістыка, каб блогеры, якія вяшчаюць на Беларусь і кажуць праўду, маглі працягнуць сваю працу.

Важна, каб інтарэсы Беларусі на міжнароднай арэне прадстаўляла грамадзянская супольнасць — тая самая, якая не хоча згубіць незалежнасць краіны, якая імкнецца жыць у вольнай, дэмакратычнай, еўрапейскай Беларусі. Гэта прынцыпова важна для мяне самой, і думаю, што для бальшыні беларусаў унутры Беларусі.

— Як вы змагаецеся з прадстаўленнем, што КР — гэта «гаварыльня» і не больш?

— Кожны парламент, у нейкім сэнсе, «гаварыльня». Я жыву ў Польшчы і сачу за ўнутранай палітыкай. Ведаю польскіх дэпутатаў парламента, бачу іхныя палітычныя дыскусіі. Тут яны бываюць нават больш крытычнымі і жорсткімі. У любой краіне свету большасць грамадзянаў скажуць: парламент — гэта месца, дзе шмат гавораць.

Але ў гэтым і ёсць сутнасць дэмакратыі. Парламент — гэта месца для розных меркаванняў, для крытыкі — і гэта абсалютна нармальна. Гэта прастора для спрэчак і дыскусіяў, якія ў выніку прыводзяць да прыняцця рашэнняў.

Напрыклад, у нас ёсць дэлегацыі ў Парламенцкай асамблеі Рады Еўропы і ў Кангрэсе мясцовых і рэгіянальных уладаў. І ў ПАРЕ мы дасягнулі таго, што ў рэзалюцыі Рады Еўропы ўнесеныя пытанні адказнасці рэжыму Лукашэнкі за злачынствы: за вайсковую агрэсію і за незаконны вываз украінскіх дзяцей. Хіба гэта не вынік?

Ужо адно гэта — сур’ёзнае дасягненне. Нас прызнаюць партнёрамі. І, наколькі мне вядома, ніводны парламент Лукашэнкі ніколі не меў такіх магчымасцяў, якія сёння ёсць у дэлегацыі Каардынацыйнай рады ў ПАРЕ і Кангрэсе мясцовых і рэгіянальных уладаў. Гэта важна.

— Якія вы маеце канкрэтныя дасягненні і ініцыятывы, якія паўплывалі на жыццё людзей?

— Канешне, дэпутат можна лабіяваць ва ўрадзе рашэнне нейкіх пытанняў для сваёй акругі. Ну, па-першае, у нас няма акругаў, нашая акруга — гэта ўся Беларусь і ўсе беларусы ў свеце.

Па-другое, у нас няма рэальных інструментаў, каб прама рашыць усе праблемы ці большасць праблемаў. Але з другога боку, мы можам лабіяваць інтарэсы беларусаў: напрыклад, важнасць выдачы візаў і мабільнасці для беларусаў. Гэта важная і складаная тэма, але гэта тое, што ў выпадку поспеху дакладна паўплывае на жыццё людзей.

— Ці ёсць у павестцы КР тэмы, пра якія вам бы не хацелася казаць публічна? І чаму?

— Каардынацыйная рада — гэта публічны орган. І, дарэчы, менавіта ў гэтым крыецца адная з прычынаў сур’ёзных рызыкаў для ўсіх, хто ў ім удзельнічае. Некаторыя сябры, напрыклад, не галасуюць — і, як мне падаецца, адная з прычынаў гэтага ў тым, што яны баяцца магчымых наступстваў.

Хоць, калі мы ішлі на выбары, мы ўсе цудоўна разумелі: КР будзе адкрытым, публічным органам. Усе нашыя паседжанні транслююцца ў наўпроставым эфіры — за выключэннем тых, дзе патрабуецца выканання патрабаванняў бяспекі. Але ў цэлым наш прынцып — максімальная адкрытасць. Мы лічым, што праца ў КР мусіць быць празрыстай і дасяжнай грамадству.

— Ці былі ў вас сумневы альбо ўнутраныя канфлікты перад тым, як пайсці ў палітыку?

— Я ўжо не раз адказвала, што гэта не я выбрала палітыку, хутчэй яна сама ўвайшла ў маё жыццё. У нейкім сэнсе непазбежна, з улікам таго, хто мой бацька. Але і ў больш шырокім сэнсе: нават калі чалавек стараецца трымацца ў баку ад палітыкі, яна ўсё адно яго раней ці пазней дакранецца.

Калі з’явілася ідэя ўдзельнічаць у выбарах у Каардынацыйную раду, я практычна адразу прыняла для сябе рашэнне — сумневаў у мяне не было. А вось тата спачатку паставіўся да гэтага з асцярогай і нават насцярожанасцю. Мы доўга абмяркоўвалі, узважвалі аргументы, спрачаліся. Думаю, ён у той момант быў хутчэй «супраць» чым «за».

— У чым вашая асабістая палітычная пазіцыя разыходзіцца з лініяй Паўла Латушкі?

— Я з’яўляюся дэлегатам Каардынацыйнай рады ў складзе фракцыі «Каманда Латушкі і Рух «За Свабоду»». Гэта значыць, што мая асабістая палітычная пазіцыя ў цэлым супадае з пазіцыяй усёй кааліцыі, лідарам якой з’яўляецца Павел Латушка.

Калі б мае погляды былі іншымі, я, магчыма, абрала б іншую фракцыю — напрыклад, «Моладзевы Наступ» ці «Беларусы». Але я тут, і гэта значыць, што нашыя пазіцыі сугучны. Бываюць сітуацыі, што я магу выказаць сваё меркаванне, якое можа не супадаць з меркаваннем лідара фракцыі, магу спрачацца.

— Якія канкрэтныя праблемы беларускай дыяспары вы лічыце найбольш вострымі на сёння?

— Для мяне, як для чалавека блізкага да культуры, вельмі важна мець магчымасць захоўваць тут, за мяжой, беларускую мову, культуру, традыцыі. Але, безумоўна, адная з галоўных задачаў — рашэнне пытанняў легалізацыі беларусаў.

Важна разумець, што краіны перабывання беларусаў сутыкнуліся з аграмаднай колькасцю ўцекачоў з Беларусі і цяпер гэтыя дзяржавы адаптуюцца да гэтай сітуацыі. І я думаю, што мы павінныя выказаць ім удзячнасць, таму што гэта сапраўды сур’ёзны выклік для прававой і адміністрацыйнай сістэмы, напрыклад, у Польшчы.

Але з іншага боку, узнікаюць пытанні бяспекі — бо рэжым Лукашэнкі ўзмацняе дыверсіі, пагрозы для суседніх краінаў, у тым ліку, і Польшчы. Гэта ўплывае на рашэнне пытанняў легалізацыі.

«Я застаюся»: як Яна Латушка зрабіла свой першы выбар

Калі Яне было ўсяго 8 год, яе маці сышла да Максіма Рыжанкова, які зараз узначальвае МЗС Беларусі. Менавіта тады Яна прыняла рашэнне застацца з бацькам — і з тых часоў гэта стала не толькі сямейным, але і сімвалічным выбарам.

— Вы казалі, што засталіся жыць з бацькам, калі мама з’ехала. Гэта было вашае рашэнне, а ён быў да яго гатовы?

— Так, гэта было маё рашэнне застацца з бацькам. Мне тады было 8 год. Мама вырашыла вярнуцца ў Беларусь, а я праводзіла лета з татам у Варшаве. Калі надышоў час з’язджаць, я раптам адчула, што не хачу яго пакідаць. Валізка была ўжо сабраная, але я ўсё з яе дастала і сказала «Я застаюся».

Тата здзівіўся, перапытаў, ці я ўпэўненая. Я сказала: «Так». Ён прыняў гэта спакойна, хоць пасля прызнаваўся, што быў троху ў шоку. Ён ніколі не асуджаў маму, і я за гэта вельмі яму ўдзячная.

— Ці размаўляеце вы з мамай цяпер? Калі размаўлялі апошні раз?

— Ужо каля трох гадоў я не размаўляю з мамай па ейнай ініцыятыве.

— Як вы падзяляеце «сямейнае» і «працоўнае» ў адносінах з татам?

— Калі вы маеце на ўвазе пад словам «працоўнае» наш сумесны ўдзел у Каардынацыйнай радзе, канешне ж, мы абмяркоўваем тыя ініцыятывы, якія прымае нашая фракцыя, і рэакцыі на прапановы іншых партнёраў па КР. Гэта нармальнае працоўнае ўзаемадзеянне як у палітычнай структуры, якой можна разглядаць і нашую кааліцыю.

— Вы яго крытыкуеце? Ці бывалі выпадкі, калі вы прынцыпова не пагаджаліся?

— Безумоўна. У нас свабода і дэмакратыя ва ўзаемадзеяннях з татам.

«Беларуская ідэнтычнасць — гэта калі ты і спяваеш, і змагаешся»

Музыка — неад'емная частка жыцця Яны Латушкі. Апроч палітыкі і грамадскай дзейнасці, яна выступае з фальклорна-папулярным ансамблем «Прымакі», які даўно стаў культурным сімвалам беларускай дыяспары ў Польшчы.

— Раскажыце пра Яну Латушка — якая яна? Дайце характарыстыку. Што яна любіць апроч музыкі? Якія яшчэ захапленні?

— Вызначаць сябе заўсёды няпроста, але калі паспрабаваць, то, напэўна, я — чалавек адказны, мэтанакіраваны і ў той жа час адкрыты ўсяму новаму. Мне цікава спрабаваць, даследаваць, вучыцца.

Апроч музыкі я вельмі люблю вандраваць — новыя месцы, людзі, атмасфера, смакі — усё гэта натхняе і пашырае гарызонты. Стараюся падтрымліваць актыўны лад жыцця: некалькі разоў на тыдзень абавязкова займаюся спортам.

А яшчэ ў мяне ёсць маленькая слабасць: калі гартаю Reels і натыкаюся на цікавы рэцэпт, рука так і цягнецца паўтарыць яго на кухне. Гэта для мяне як міні-прыгода — троху творчасці, троху адпачынку і заўсёды сюрпрыз у фінале.

— Для вас «Прымакі» — гэта хобі, частка культурнай місіі ці ўжо прафесійная дзейнасць?

— Для мяне «Прымакі» — гэта, безумоўна, не проста хобі. Гэта стала часткай майго жыцця, чымсьці вельмі асабістым і важным. Канешне, у гэтым ёсць і элементы культурнай місіі — цераз музыку мы захоўваем, перадаем і развіваем беларускія традыцыі, мову ідэнтычнасць. І адначасова гэта аграмадная радасць і натхненне.

Быць часткай такога калектыву, выступаць перад людзьмі, адчуваць сувязь з роднай культурай — гэта бясцэнны досвед. Такім чынам, напэўна, больш слушна сказаць: «Прымакі» — гэта і душа, і справа, і адказнасць, і, безумоўна, любоў.

— Вашая беларуская ідэнтычнасць — гэта мова, культура альбо палітыка?

— Для мяне беларуская ідэнтычнасць — гэта нешта цэласнае, яна не дзеліцца на мову, музыку ці палітыку. Гэта ўсё разам. Гэта тое, як ты думаеш, адчуваеш, гаворыш, спяваеш, за што змагаешся і што лічыш сваім.

Мова — гэта аснова, праз яе я адчуваю сувязь з каранямі. Культура і музыка — гэта тое, што напаўняе сэнсам і натхняе. А палітыка — гэта ўжо пра адказнасць: за краіну, за будучае, за тое, каб захаваць усё гэта. Таму для мяне беларуская ідэнтычнасць — гэта жыць па-беларуску. І ў сэрцы, і ў дзеянні.

— Ці прыносіць вашая музычная дзейнасць нейкі прыбытак?

— Не, музыка для мяне — гэта не пра прыбытак. Для мяне гэта, перад усім, прастора свабоды і самавыяўлення. Гэта тое, што дазваляе быць сабой і дзяліцца эмоцыямі.

— На што вы агулам жывяце? Вы дзесьці працуеце? Вам дапамагае бацька?

— У мяне ёсць асноўная праца, я цалкам забяспечваю сябе самастойна і жыву за кошт уласных сродкаў. Вядома, я ведаю, што ў выпадку неабходнасці заўсёды магу разлічваць на падтрымку з боку таты, і гэтая ўпэўненасць, вядома, надае спакою. Але ў паўсядзённым жыцці я спраўляюся сама.

«Вярнуцца ў Беларусь — з бутэлькай шампанскага і адчуваннем свабоды»

Пяць гадоў таму Яна Латушка стаяла ў чарзе на выбарчы ўчастак у Беластоку і не змагла прагаласаваць. Але менавіта тады, у жніўні 2020 года, яна зразумела, што зваротнай дарогі няма: для яе, для бацькі, для ўсёй краіны. Яна распавяла аб страху, кропцы незвароту і мары, якую яна беражэ да гэтага часу.

— 9 жніўня 2020 года вы спрабавалі прагаласаваць у Беластоку. Распавядзіце, чаму не атрымалася, што вы адчулі ў той момант? Калі зразумелі, што выбары таго года — гэта кропка невяртання — і асабіста для вас, і для краіны?

— Так, 9 жніўня 2020 года я сапраўды прыйшла галасаваць у консульства ў Беластоку. Але зрабіць гэта не атрымалася — з самай раніцы выстраілася вялізная чарга, людзей запускалі літаральна па некалькі чалавек за гадзіну. У выніку прагаласаваць змаглі адзінкі. Пасля закрыцця ўчасткаў пачаліся ўсе жудасныя падзеі — асабліва ў Менску. Інтэрнэту ў Беларусі не было, сувязь была нестабільнай. Тата з мамай датэлефаноўваліся па звычайнай лініі і прасілі расказаць, што адбываецца, як ідуць справы, ці ёсць навіны.

Для мяне кропкай незвароту стала нават не само галасаванне, а момант, калі мы зноў пачулі гэтыя «афіцыйныя» вынікі і ўбачылі, на што гатовы рэжым, каб захаваць уладу.

Тое, як жорстка абышліся з беларусамі, паказала адно: страх перад абуджаным грамадствам вялізны. Але разам з тым стала бачна, наколькі мы, беларусы, аб'ядналіся, як моцна нам не ўсё роўна. Гэта быў той момант, пасля якога немагчыма было вярнуцца да ранейшага жыцця — як быццам унутрана ўсё змянілася.

— Вы не баіцеся? За сябе, за бацьку, за маму?

— Вы ведаеце пра колькасць пагрозаў у адрас майго бацькі, пра спробы нападу і замахаў на яго. Канешне, як дачка, я баюся і перажываю. Але я заўсёды стараюся яго падтрымліваць.

— У кожнага чалавека ёсць мяжа. Ці быў у вас момант, калі хацелася ўсё кінуць — валанцёрства, Каардынацыйную раду, публічнасць — і проста жыць «нармальным» жыццём? Што вас тады спыніла? Што дапамагае працягваць?

— Магчыма, для кагосьці мая матывацыя будзе пафаснай. Але яна рэальная. Я хачу, каб мой родны дом, мая родная краіна — Беларусь — была вольнай. Я хачу проста паехаць да сябе дадому і не баяцца за тое, што я скажу ці зраблю. Я хачу свабоды для Беларусі.

— Уявіце, што рэжым паў, і заўтра вы можаце вярнуцца ў Менск. Што вы зробіце ў першы дзень? Што для вас стане сімвалам свабоды?

— У першы дзень я проста паеду дадому. Прайдуся па вуліцах Менску. Для мяне сімвал свабоды — гэта менавіта гэтае простае, ціхае адчуванне: ты дома, і больш не трэба ў нашай краіне баяцца, хавацца, маўчаць. Людзі зноў могуць адкрыта ўсміхацца, казаць, быць сабою.

Магчыма, такім сімвалам стане бел-чырвона-белы сцяг на будынку ў цэнтры гораду. Але для мяне важней не сімвал, а атмасфера — адчуванне ўнуранай свабоды і годнасці, якія вярнуліся.

Мы шмат разоў уяўлялі, як вернемся ў Беларусь. У галаве карцінка: мы выходзім, становімся на родную зямлю — і адкаркоўваем бутэльку шампанскага. Таму што гэта не проста вяртанне. Гэта пачатак новага жыцця.

— Вы верыце, што калі-небудзь вернецеся ў Беларусь? Што б вы хацелі сказаць чалавеку, які зараз чытае гэтае інтэрв’ю, седзячы ў Менску, у Баранавічах, у Жлобіне, на «хіміі» альбо ў эміграцыі — які сёння, праз пяць год пасля выбараў 2020 года, адчувае стомленасць, расчараванне ці запаў у апатыю?

— Безумоўна, я веру, што вярнуся дамоў і хачу, каб іншыя людзі таксама верылі. Гэтую веру хачу перадаць усім: тым, хто змагаецца, хто сумняецца, хто згубіў матывацыю. У нас няма іншага выбару. Мы мусім працягваць барацьбу і адстойваць сваю пазіцыю. Быць разам.

Давайце проста паважаць усіх — усе арганізацыі, усе ініцыятывы, усіх людзей, хто не апусціў рукі і працягвае змагацца. Гэта па-сапраўднаму надзвычайныя людзі.

Беларусы, мы сапраўды класныя!